Những năm gần đây, xu hướng chuyển dịch từ kinh tế tuyến tính sang kinh tế tuần hoàn đang lan tỏa mạnh mẽ trên toàn cầu, trở thành hướng đi tất yếu để dung hòa giữa tăng trưởng kinh tế và bảo vệ môi trường. Việt Nam cũng đang thúc đẩy kinh tế tuần hoàn như một giải pháp quan trọng nhằm cơ cấu lại nền kinh tế, đổi mới mô hình tăng trưởng, nâng cao năng lực cạnh tranh và hiện thực hóa Chiến lược quốc gia về tăng trưởng xanh giai đoạn 2021-2030, tầm nhìn 2050. Trong bối cảnh đó, bài viết “Xây dựng nền kinh tế tuần hoàn để phát triển bền vững” của TS. Nguyễn Thị Quỳnh Anh (Trường Đại học Kinh tế – ĐHQGHN) tập trung phân tích vai trò, thực trạng và đề xuất giải pháp thúc đẩy kinh tế tuần hoàn tại Việt Nam.

Dù đạt được nhiều thành tựu về phát triển kinh tế - xã hội, Việt Nam đang phải đối mặt với không ít thách thức về cạn kiệt tài nguyên, ô nhiễm môi trường và biến đổi khí hậu. Những thách thức này trở nên phức tạp hơn khi Việt Nam đang tiếp tục quá trình gia tăng dân số và đô thị hóa, quá trình công nghiệp hóa, song còn chậm chuyển đổi từ cách tiếp cận kinh tế tuyến tính truyền thống (kinh tế một chiều) kéo theo hệ lụy ngày càng nghiêm trọng đối với nguồn cung tài nguyên, lượng chất thải lớn, an ninh môi trường và an ninh nguồn nước. 

Do vậy, chuyển dịch sang kinh tế tuần hoàn đang trở thành xu thế phát triển tất yếu. Bài báo đưa ra định nghĩa kinh tế tuần hoàn là mô hình phát triển kinh tế dựa trên nguyên tắc tối ưu hóa việc sử dụng tài nguyên, giảm thiểu chất thải và tái sử dụng, tái chế trong toàn bộ vòng đời sản phẩm. Khác với mô hình kinh tế tuyến tính truyền thống (khai thác – sản xuất – tiêu dùng – thải bỏ), kinh tế tuần hoàn hướng tới mục tiêu phát triển bền vững bằng cách bảo vệ môi trường, nâng cao hiệu quả kinh tế và thúc đẩy đổi mới sáng tạo.

Các nội dung liên quan đến kinh tế tuần hoàn đã được đề cập khá sớm trong nhiều chủ trương của Đảng gắn với mục tiêu bảo vệ môi trường, khai thác và sử dụng hiệu quả tài nguyên. Tuy nhiên, phải đến Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng mới khẳng định: “khuyến khích phát triển mô hình kinh tế tuần hoàn để sử dụng tổng hợp và hiệu quả đầu ra của quá trình sản xuất”. Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 lần đầu tiên đưa ra khái niệm kinh tế tuần hoàn là “mô hình kinh tế trong đó các hoạt động thiết kế, sản xuất, tiêu dùng và dịch vụ nhằm giảm khai thác nguyên liệu, vật liệu kéo dài vòng đời sản phẩm, hạn chế chất thải phát sinh và giảm thiểu tác động xấu đến môi trường”.

Qua nghiên cứu, tác giả nhận thấy rằng, một số kinh tế tuần hoàn đã được áp dụng khá sớm ở Việt Nam và đem lại hiệu quả nhất định. Chẳng hạn, trong ngành nông nghiệp, mô hình vườn – ao - chuồng (VAC) hay vườn - rừng – ao - chuồng (VRAC) đã được áp dụng từ lâu, sau đó phát triển phổ biến với nhiều vật nuôi, cây trồng khác nhau, kết hợp trồng trọt, chăn nuôi theo chuỗi thức ăn và xử lý chất thải bằng Biogas. Trong công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, mô hình kinh tế tuần hoàn cũng được ứng dụng ở nhiều lĩnh vực, nhiều doanh nghiệp, cụ thể như: mô hình tận dụng phế phẩm, phụ phẩm trong sản xuất được áp dụng ở nhiều doanh nghiệp như phế phẩm ngành sản xuất mía đường để làm rượu, phát điện; tro xỉ nhà máy nhiệt điện làm vật liệu xây dựng...; mô hình các khu công nghiệp sinh thái mới ở Hải Phòng, Ninh Bình, Cần Thơ, Đà Nẵng; nhiều làng nghề thực hiện tái chế phế liệu, rác thải sinh hoạt và công nghiệp... vừa tạo ra sinh kế cho người dân, vừa góp phần giải quyết rác thải. Đối với hoạt động tiêu dùng, nhiều mô hình tiêu dùng xanh ra đời theo hướng sử dụng sản phẩm có khả năng tái tạo, tiết kiệm năng lượng... 

Thông qua thực hiện mô hình kinh tế tuần hoàn, các doanh nghiệp, đơn vị sản xuất đã nhận thức rõ hơn và chủ động áp dụng các giải pháp về sản xuất sạch hơn nhằm giảm mức phát sinh chất thải, tiêu thụ nguyên vật liệu, năng lượng và nước, tiết kiệm chi phí sản xuất cho doanh nghiệp. Bên cạnh đó, việc triển khai mô hình kinh tế tuần hoàn đã giúp huy động mọi nguồn lực xã hội thực hiện mọi giải pháp về sử dụng năng lượng tiết kiệm hiệu quả; nhiều sáng kiến quản trị doanh nghiệp bền vững và thúc đẩy kinh tế tuần hoàn ứng phó với biến đổi khí hậu, tăng cường mô hình hợp tác công - tư đang được đề xuất và từng bước triển khai.

Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả quan trọng, thực tế cho thấy việc chuyển đổi sang nền kinh tế tuần hoàn cũng đặt ra không ít thách thức đối Việt Nam. Pháp luật về kinh tế tuần hoàn còn phân tán và thiếu tính hệ thống, nằm rải rác ở nhiều văn bản quy phạm pháp luật khác nhau. Vẫn chưa có sự đồng bộ giữa pháp luật về môi trường với pháp luật về đất đai, đầu tư, doanh nghiệp, thuế, công nghệ trong thúc đẩy thực hiện các dự án phát triển kinh tế tuần hoàn. Mặt khác, nguồn lực cho việc thực hiện chuyển đổi sang phát triển kinh tế tuần hoàn còn yếu. Kinh tế tuần hoàn thường gắn với đổi mới khoa học, tiếp cận công nghệ tiên tiến, đòi hỏi chi phí lớn. Tuy nhiên, hiện Việt Nam đang phải đối mặt với nhiều khó khăn trong việc huy động các nguồn lực cho phát triển kinh tế tuần hoàn. Đó là chưa kể, việc tuyên truyền pháp luật, giáo dục nhận thức cho người dân còn hạn chế.

Để triển khai hiệu quả kinh tế tuần hoàn, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa Nhà nước, doanh nghiệp và cộng đồng, thông qua việc hoàn thiện khung pháp lý, thúc đẩy đầu tư vào công nghệ xanh, nâng cao nhận thức và thay đổi hành vi tiêu dùng. Một số giải pháp đề xuất cụ thể như sau: (i) Nhà nước cần tiếp tục hoàn thiện hệ thống chính sách, pháp luật ban hành các quy định, tiêu chuẩn phát triển kinh tế tuần hoàn phù hợp với xu thế trong khu vực và trên thế giới. Sử dụng các tiêu chuẩn kỹ thuật, môi trường, công cụ thuế... nhằm hạn chế việc sử dụng quá mức tài nguyên, hạn chế rác thải trong quá trình sản xuất; (ii) Tăng cường tuyên truyền rộng rãi trong toàn xã hội về yêu cầu thực tiễn, vai trò, ý nghĩa, lợi ích và tầm quan trọng của phát triển kinh tế tuần hoàn. Có thể bắt đầu từ những hành động nhỏ và thiết thực như vận động, khuyến khích người dân thực hiện tốt việc phân loại rác tại nguồn và rác sau khi phân loại phải được thu gom, làm sạch và vận chuyển để đưa vào tái chế, nhất là việc phân loại rác tại nguồn phải trở thành yêu cầu bắt buộc, trở thành tiêu chí đánh giá văn hóa đối với mỗi người dân… (iii) Khuyến khích các sáng kiến tuần hoàn và nhân rộng các điển hình, thúc đẩy quan hệ hợp tác hỗ trợ doanh nghiệp tiếp cận với các cơ hội tiếp nhận hỗ trợ về tài chính và công nghệ cho kinh tế tuần hoàn; (iv) Nhà nước tạo điều kiện cho các doanh nghiệp thực hiện hoạt động kinh tế tuần hoàn thông qua các chính sách ưu đãi đầu tư, ưu đãi về thuế, đất đai để xây dựng các cơ sở xử lý chất thải...; (v) Các doanh nghiệp, cần có hành động và chiến lược thực hiện kinh tế tuần hoàn.

Kinh tế tuần hoàn là một hướng đi tất yếu để đạt được phát triển bền vững, mang lại lợi ích kinh tế, xã hội và môi trường. Bằng cách áp dụng các nguyên tắc của kinh tế tuần hoàn, chúng ta có thể xây dựng một tương lai tốt đẹp hơn cho thế hệ hiện tại và tương lai. 

>>> THÔNG TIN BÀI BÁO

Nguyễn Thị Quỳnh Anh, “Xây dựng nền kinh tế tuần hoàn để phát triển bền vững”, Tạp chí Kinh tế và Dự báo, số 11, tháng 6/2024.

>>> THÔNG TIN TÁC GIẢ TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ

TS. Nguyễn Thị Quỳnh Anh hiện là giảng viên Bộ môn Thống kê và Phương pháp nghiên cứu kinh tế, Khoa Kinh tế Phát triển, Trường ĐHKT - ĐHQGHN. Các công trình khoa học của cô được đăng trên các tạp chí khoa học uy tín trong nước và quốc tế, tập trung chủ yếu đến các vấn đề về nghiên cứu rủi ro, hành vi người sản xuất và tiêu dụng, Quản lý tài nguyên thiên nhiên.