Sáng ngày 27/10/2025, trong khuôn khổ học phần “Mô hình Nhà nước Phúc lợi” của chương trình đào tạo đại học ngành Kinh tế, Khoa Kinh tế Chính trị - Trường Đại học Kinh tế, Đại học Quốc gia Hà Nội tổ chức buổi tọa đàm học thuật với diễn giả khách mời là Giáo sư Jonathan D. London, giảng viên Xã hội học và Kinh tế Chính trị tại Đại học Leiden (Hà Lan).

Buổi toạ đàm đã mang đến cho những người tham dự góc nhìn sâu sắc về chủ đề “Phúc lợi xã hội và Bất bình đẳng trong trật tự xã hội Thị trường hóa” (Welfare and Inequality in Marketizing Social Orders - Toward an Analytic Framework). Là một nhà khoa học Kinh tế chính trị có hơn hai thập kỷ nghiên cứu về chính sách xã hội ở khu vực châu Á và Việt Nam, Giáo sư đã không chỉ giới thiệu những luận điểm cốt lõi trong các công trình của ông, mà còn mở rộng thảo luận về cách thức mà các thể chế chính trị, thị trường và gia đình cùng định hình nên trật tự phúc lợi ở khu vực Đông Á.

Giáo sư Jonathan D.London chia sẻ trong buổi tọa đàm

Theo Giáo sư, phúc lợi xã hội là một sản phẩm xã hội tổng hợp, phản ánh quá trình phục vụ nhu cầu sống của con người, và quan trọng hơn, là kết quả của các tương tác chính trị - kinh tế trong từng bối cảnh lịch sử. Ông cho rằng việc các quốc gia Đông Á áp dụng nền kinh tế thị trường không đồng nghĩa với việc tách biệt hoàn toàn yếu tố chính trị, bởi trên thực tế, cấu trúc phúc lợi luôn gắn chặt với quyền lực nhà nước, lợi ích giai cấp và những trật tự xã hội được duy trì qua thời gian. Từ góc nhìn này, phúc lợi xã hội không chỉ là công cụ hỗ trợ đời sống, mà còn là cơ chế phản ánh và tái sản xuất quyền lực.

Giáo sư nhấn mạnh rằng ở Đông Á, hệ thống phúc lợi được hình thành từ bốn yếu tố: thị trường, gia đình, cộng đồng và nhà nước, trong đó nhà nước là nhân tố xuất hiện muộn nhưng ngày càng có vai trò then chốt. Gia đình vẫn giữ vai trò trung tâm trong việc chăm sóc xã hội, đặc biệt trong bối cảnh hơn 80% lao động trong lĩnh vực này là phụ nữ - một minh chứng cho đặc trưng giới và văn hóa của khu vực. Mối quan hệ giữa các yếu tố này tạo nên sự đa dạng về biểu hiện của các nhà nước phúc lợi trong khu vực, điều mà Giáo sư lý giải bằng sự khác biệt về lịch sử chính trị, cấu trúc giai cấp và quá trình thể chế hóa chính sách phúc lợi của từng quốc gia.

Giáo sư Jonathan D. London trình bày về mối quan hệ giữa thị trường, gia đình, cộng đồng và nhà nước trong cấu trúc phúc lợi xã hội Đông Á

Trong nghiên cứu so sánh giữa 10 quốc gia Đông Á, ông chia thành 5 cặp dựa trên tương đồng về lịch sử và thể chế, như Hàn Quốc và Đài Loan (Trung Quốc) - 2 quốc gia và vùng lãnh thổ từng trải qua chế độ chuyên chế nhưng đã mở rộng chính sách xã hội từ thập niên 1980 để củng cố tính chính danh của chính quyền thông qua phúc lợi cho người cao tuổi; hay Hồng Kông và Đài Loan - 2 nền kinh tế có thu nhập cao nhưng tồn tại khoảng cách giàu nghèo lớn. Ông cũng bình luận về chính sách phúc lợi của Thái Lan với những cải cách sáng tạo, thể hiện khả năng thích ứng linh hoạt giữa chính sách xã hội và quá trình thị trường hóa.

Giáo sư cũng phân tích mối quan hệ phức tạp giữa phúc lợi, giai cấp và quyền lực. Ông cho rằng các chính sách xã hội không bao giờ mang tính trung lập, mà luôn phản ánh lợi ích của giai cấp cầm quyền. Dẫn lại “quy tắc vàng” - Golden Rule: Ai có tiền là người đặt ra quy tắc, ông lý giải rằng việc thiết kế và thực thi chính sách phúc lợi phụ thuộc vào cấu trúc quyền lực và động cơ chính trị. Trong nhiều trường hợp, phúc lợi được sử dụng như công cụ củng cố ảnh hưởng, thể hiện qua hiện tượng chủ nghĩa thân hữu (clientelism), khi giới cầm quyền phân phối lợi ích để đổi lấy sự trung thành hoặc ủng hộ chính trị. Theo ông, điều này làm rõ một thực tế rằng phúc lợi xã hội, dù mang hình thức nhân đạo, vẫn vận hành trong khuôn khổ chính trị và lợi ích.

Ở tầm vĩ mô, Giáo sư phân tích sự tác động của chủ nghĩa tự do mới (neoliberalism) và sự nổi lên của khái niệm “công dân thị trường” (market-citizens). Ông cho rằng trong nhiều thập niên gần đây, vai trò của nhà nước phúc lợi có xu hướng suy giảm khi trách nhiệm đảm bảo an sinh được chuyển dần cho cá nhân trong môi trường cạnh tranh thị trường. Tuy nhiên, xu hướng này đang thay đổi, khi các quốc gia nhận ra giới hạn của mô hình tự do mới và quay trở lại tăng cường các chính sách phúc lợi cơ bản, chẳng hạn như trợ cấp thu nhập cơ bản cho những gia đình có trẻ em dưới 5 tuổi. Từ trường hợp Hoa Kỳ, nơi khoảng 20% trẻ em sống trong nghèo đói do hệ thống phúc lợi phân tán và thiếu bao trùm, ông chỉ ra sự khác biệt giữa mô hình phúc lợi Mỹ và châu Âu.

Khi bàn về Việt Nam, Giáo sư London đánh giá cao những tiến bộ về chỉ số phát triển con người (HDI) và mở rộng chính sách an sinh, song đồng thời nhấn mạnh những thách thức trong khâu thực thi. Để khắc phục, Việt Nam cần củng cố cơ chế tài chính của hệ thống y tế, bảo đảm dòng tiền minh bạch, giảm chi trả trực tiếp (out-of-pocket) từ người dân và tăng hiệu quả sử dụng quỹ bảo hiểm. Ông đồng thời đề xuất tăng thuế đối với thuốc lá, bia, rượu để bổ sung ngân sách đầu tư cho các lĩnh vực phúc lợi công, qua đó giảm gánh nặng tài khóa và hướng tới mô hình an sinh bền vững.

Bên cạnh đó, Giáo sư còn nhấn mạnh vai trò “trang bị” của nhà nước phúc lợi - khái niệm ông đặc biệt đồng tình khi trích dẫn phát biểu của Tổng Bí thư Tô Lâm tại Hội thảo Quốc tế Việt Nam học lần thứ VII vừa diễn ra tại Đại học Quốc gia Hà Nội ngày 25-26 tháng 10 năm 2025. Theo ông, một nhà nước phúc lợi lý tưởng không chỉ bảo vệ mà còn phải trang bị cho công dân - từ trẻ nhỏ đến người cao tuổi - những năng lực và kỹ năng cần thiết để tham gia vào đời sống kinh tế và xã hội một cách chủ động, sáng tạo. Từ góc nhìn này, phúc lợi không phải là sự ban phát chia sẻ mà là quá trình đầu tư vào con người, giúp họ tiếp cận, tạo dựng cơ hội và năng lực tự chủ trong cuộc sống.

Trong không khí học thuật sôi nổi, phần thảo luận giữa Giáo sư và sinh viên và những người tham dự tập trung vào các vấn đề chính sách xã hội, đo lường nghèo đa chiều và định hướng cải cách phúc lợi tại Việt Nam. 

Những chia sẻ và phân tích của Giáo sư Jonathan D. London không chỉ mang lại tri thức học thuật chuyên sâu, mà còn khơi gợi tư duy phản biện và khát vọng tham gia đối thoại toàn cầu về phúc lợi xã hội cho thế hệ nghiên cứu trẻ. Đây là một trải nghiệm học tập ý nghĩa, góp phần gắn kết tri thức lý thuyết với thực tiễn phát triển của Việt Nam trong tiến trình hội nhập khu vực và quốc tế.

Đại diện giảng viên Khoa Kinh tế Chính trị và sinh viên trao tặng quà lưu niệm cho Giáo sư Jonathan D. London, 

bày tỏ tri ân đối với những chia sẻ và đóng góp học thuật của ông